Sápmelaččaid gielalaš ja kultuvrralaš mihtilmasvuođaid vuhtiiváldin sode-bálvalu

Kultuvra ja eatnigiella ja daidda čadnon servošii gullan leat sápmelaččaid dehálaš návccat. Girjás ealáhusat, dego boazodoallu, guolásteapmi, meahccebivdu, čoaggin ja duodji gullet sámi kultuvrii. Sápmelaččaid buresveadjima geađgejuolggit leat maiddái oasálašvuohta ja luohttámuš.

Sámi kultuvrii gullá dat, ahte birge iehčanassii. Eallilan sápmelačča mielas soaitá orrut amas jurdda ohcat veahki servoša olggobealde, eaige iežaset áššiid birra leat láven hupmat olggobeale olbmuide. Historjjálaš traumaid ja sode-bálvalusain gillii ja kultuvrii laktáseaddji vealahanvásáhusaid dihte bálvalusain lea buorre várret doarvái áiggi, vai luohttámuš šaddá ja dasa lassin berre láhčit kultuvrralaččat dorvvolaš birrasa.

Sámegielalaš bargit ja kultuvrralaš ipmárdusa nanosmahttin bargiid gaskavuođas leat mihá dehálaččat, go ordnejuvvojit bálvalusat eallilan sápmelaččaide. Bálvalusdárbbu árvvoštallamis galggašii vuhtiiváldit giela lassin eallilan sápmelačča dárbbuid ja vieruid, mat bohciidit earálágan kultuvrras.

Maiddái individuála deaivvadeapmi lea earenoamáš dehálaš, daningo sámi kultuvrra siste leat erohusat. Buot olbmot lea indiviiddat, ja vierut ja ipmárdusat soitet molsašuddat indiviiddaid gaskkas. Áššehasa iešmearridanrievttis, giela, kultuvrra ja individuála dárbbuid vuhtiiváldimis ja vuoigatvuođas oažžut buori divššu almmá vealaheami haga, ásahuvvo ovdamearkka dihte lágas sosiálafuolahusa áššehasa sajádagas ja vuoigatvuođain.

Oallugat sáhtášedje maiddái ávkašuvvat das, ahte sosiála- ja dearvvašvuođafuolahusa bálvalusaid dieđiheamis geavahuvvošii sámegiella ja suomagiela čielgagiella.

Eallilan sápmelaččas lea vuoigatvuohta ipmirduvvot iežas eatnigillii

Vuorrováikkuhussii vuođđuduvvi sosiála- ja dearvvašvuođafuolahusa bálvalusain kultuvrralaš ipmárdusa dárbu ja vejolašvuohta dikšut áššiid iežas eatnigillii leat earenoamáš dehálaččat. Dávjá gieđahallojuvvojit persovnnalaš áššit ja daid birra lea váttis gulahallat, ja dain lea váttis hupmat vieris gillii. Váttesge áššiid birra lea álkit hupmat, go diehtá ahte ipmirduvvo.

Dárbu sámegielat bálvalusaide lea luonddustis bistevaš, ja agi mielde veahki ja bálvalusaid dárbu dávjá lassána. Sápmelaš eallilan olbmot leat dávjá hárjánan geavahit suomagielat bálvalusaid, daningo sámegielat bálvalus ii leat leamaš oažžun ládje. Eallilan olbmot eai maiddái hálit gáibidit bálvalusa iežaset gillii. Danin lea dehálaš fállat bálvalusaid sámegillii sámi giellalága mielde nu, ahte áššehas ii dárbbaš bivdit dan sierra.

Áššiid dikšun dulkoma bokte ferte lágiduvvot dárbbu mielde

Ámmátmáhtolaš ja gielalaš dulkka geavaheapmi lea earenoamáš dehálaš dalle, go ii leat sámegielat bargi ja áššehas ávkašuvvá dulkomis. Áššiid dikšuma dulkoma bokte soitet goittotge vásihit váttisin. Sámi searvvuš lea uhcci, man dihte áššehas soaitá dovdat dulkka. Dát soaitá geahpedit hálu muitalit persovnnalaš áššiid birra, ja dasa lassin váttásmahttit luhtolaš áššehasgaskavuođa šaddama.

Buot áššiid, maid vuođđu lea dovdduin, dahje kultuvrralaš norpmaid ja árvvuid ii sáhte aiddolaččat jorgalit gielas nubbái. Dasa lassin sode-sánit leat dávjá ođđasat eaige eallilan olbmot vealttakeahttá dovdda ođđaseamos doahpagiid. Dalle áššehasgaskavuođa dáfus guovddáš áššit sáhttet báhcit fuomáškeahttá.

Eallilan olbmuid bálvalusain stuorru dárbu iežasgielat bálvalusaide ja kultuvrralaš ipmárdussii

Earenoamážit eallilan olbmuid bálvalusain stuorru sámegielat bálvalusaid dárbu ja eallilan olbmo dárbu ipmirduvvot iežas kultuvrra lahttun. Máŋggaide eallilan sápmelaččaide suomagiella ii leat seammá oahpis ja oallugat hupmet dušše sámegiela. Muittohuvvan olbmuin soaitá vajálduvvat ollásit suomagiella, man sii leat oahppan maŋŋeleappos. Dalle gulahallan lihkostuvvá dušše iežas eatnigillii. Muittohuvvan eallilan olmmoš soaitá dárbbašit sierradoarjaga maiddái iežas kultuvrralaš identitehta doalaheapmai.

Giela ja kultuvrra lea hui dehálaš vuhtiiváldit maiddái muittohuvvan olbmuid bálvalusain. Muitoteasttat ja muitobuohcuvuođaid diagnoseren leat čadnojuvvon oarjemáilmmi jurddašanvuohkái, mii sáhttá váttásmahttit diagnoserema. Nuppe dáfus gulahallanváttisvuođat sápmelačča ja ámmátolbmo gaskkas, go sápmelaš ii huma ja ipmir suomagiela bures ja ámmátmáhtolaš olmmoš, gii suomasta, soitet dagahit maiddái boastu eahpádusa muitobuohcuvuođas.

Dieđut eallilan sápmelaččaid sierradárbbuid vuhtiiváldimis bálvalusain:

• Sámi eallilan olbmuid barggu bargoneavvopáhkkii leat čohkkejuvvon praktihkalaš dieđut ámmátolbmuide das, maid áššiid gánnáha vuhtiiváldit sápmelaš áššehasa dikšun- ja áittardanbarggus, ja mot ságastallat ja áššiin, mat leat áššehassii dehálaččat.
• Sámi earenoamáš bálvalanmálle ovdanbuktá málle, mot sáhttá doarjut eallilan sápmelačča orruma ruovttus ja sámi mihtilmasvuođaid vuhtiiváldima muittohuvvan olbmo bálvalanproseassamálles.
• Sode-ráhkadusođastus Lappis -fitnus ráhkadedje kvalitehtaávžžuhusaid sámegielagiidda ja sámekultuvrra mieldásaš doaibmavugiide bálvalusa kvalitehta ja váikkuhusaid oktilažžan dahkamis.
• Iežasgielat bálvalusa mearkkašumis ja vuoigatvuođalaš vuođus gávdnojit dieđut maiddái Davvi-Suoma sosiálasuorggi máhttoguovddáža siidduin.
• Olmmošvuoigatvuođaguovddáža skuvlenpáhkka sápmelaš eamiálbmogis láidesta sápmelaččaid historjái, kultuvrii ja vuoigatvuođaide.